مسجد گوهرشاد: شاهکار معماری تیموری در قلب حرم رضوی

مسجد گوهرشاد نه تنها یکی از بزرگترین و مهم‌ترین مساجد ایران، بلکه شاهدی زنده بر اوج هنر و معماری اسلامی در عصر تیموری است. این بنای عظیم که در جوار و جنوب حرم مطهر امام رضا (ع) در مشهد واقع شده، نام خود را از بانی نیکوکارش، گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ تیموری، گرفته است. ساخت این مسجد در سال ۸۲۱ هجری قمری (۱۴۱۸ میلادی) به پایان رسید و از همان زمان تاکنون، به‌عنوان نگینی درخشان در مجموعه حرم رضوی، مرکز عبادت، علم، و زیبایی بوده است.

تاریخچه و بانی مسجد

گوهرشاد آغا، که زنی با نفوذ و فرهنگ‌دوست بود، دستور ساخت این مسجد را در پایتخت حکومت همسرش، یعنی هرات، صادر کرد و بهترین معماران و هنرمندان آن زمان را برای ساخت آن به مشهد فراخواند. مسئولیت معماری این بنای عظیم به عهده قوام‌الدین شیرازی، استاد بنام معماری قرن نهم هجری، گذاشته شد.

دوره تیموریان، به‌ویژه در زمان شاهرخ تیموری، دوران شکوفایی هنر، کاشی‌کاری، خطاطی و معماری بود و مسجد گوهرشاد نتیجه مستقیم این توجه و سرمایه‌گذاری فرهنگی است. این مسجد از همان ابتدا برای سه هدف عمده ساخته شد: تکمیل و تقویت مجموعه حرم، به‌عنوان یک مسجد جامع برای اهالی مشهد و زائران، و نمایش قدرت و شکوه هنر تیموری. نام گوهرشاد آغا به خط کوفی در کتیبه ایوان مقصوره، به روشنی بانی این اثر جاودانه را معرفی می‌کند.

اوج معماری و کاشی‌کاری

مسجد گوهرشاد نمونه کامل و تمام‌عیار سبک معماری "چهار ایوانی" ایرانی است که پس از قرن‌ها تکامل، در این بنا به کمال خود رسیده است. ویژگی‌های معماری این مسجد عبارتند از:

• صحن و ایوان‌ها: مسجد دارای چهار ایوان بزرگ و متقارن در چهار جهت اصلی است که به یک صحن وسیع مرکزی منتهی می‌شوند. ایوان‌ها، دروازه‌های ورود به فضاهای داخلی و شبستان‌های مسجد هستند.

• ایوان مقصوره: باشکوه‌ترین بخش مسجد، ایوان مقصوره است که در جهت قبله (جنوب) قرار دارد. این ایوان با ارتفاع ۲۸ متر، دارای مقرنس‌کاری‌های ظریف و یک گنبد بزرگ فیروزه‌ای دوپوش است که در پشت ایوان قرار دارد. محراب مسجد که در این ایوان واقع شده، با سنگ مرمر و تزیینات هنری زینت داده شده است.

• شبستان‌ها: اطراف صحن و پشت ایوان‌ها را هفت شبستان بزرگ در برگرفته است. این شبستان‌ها با ستون‌های مستحکم و سقف‌های ضربی آجری، فضای کافی را برای عبادت و استراحت زائران در تمام فصول فراهم می‌کنند.

• کاشی‌کاری معرق و خطاطی: یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های مسجد، تزئینات کاشی‌کاری معرق آن است. در این شیوه، قطعات ریز کاشی با رنگ‌های مختلف تراشیده شده و مانند پازل کنار هم قرار می‌گیرند تا طرح‌های پیچیده اسلیمی، ختایی و هندسی را ایجاد کنند. رنگ غالب در کاشی‌کاری، آبی فیروزه‌ای و لاجوردی است. همچنین، کتیبه‌های خط ثلث و کوفی که توسط خوشنویسان برجسته دوره تیموری (مانند بایسنقر میرزا، فرزند گوهرشاد) نگاشته شده‌اند، زیبایی خاصی به ایوان‌ها بخشیده‌اند.

منبر صاحب‌الزمان (عج)

در داخل ایوان مقصوره، منبری تاریخی و چوبی به نام "منبر صاحب‌الزمان (عج)" قرار دارد. این منبر که به زیبایی هرچه تمام‌تر با هنر منبت‌کاری تزئین شده، فاقد هرگونه میخ و بست فلزی است و تنها با استفاده از اتصال‌های چوبی و گره‌های هندسی ساخته شده است. این منبر که به دوره صفویه باز می‌گردد، ارزش تاریخی و هنری بی‌نظیری دارد.

جایگاه فرهنگی و مذهبی

مسجد گوهرشاد همواره شاهد تحولات سیاسی و اجتماعی ایران بوده است. این مسجد در طول قرن‌ها، علاوه بر محل برگزاری نماز جماعت و مراسم مذهبی، محل اجتماع مردم و مرکز فعالیت‌های علمی و دینی بوده است.

• تغییرات و مرمت‌ها: مسجد در طول تاریخ، به‌ویژه در اثر زلزله‌ها و حملات مختلف، آسیب دیده است. اما همواره مورد توجه شاهان صفوی، قاجار و آستان قدس رضوی قرار گرفته و با دقت فراوان مرمت و بازسازی شده است.

• مرکزیت مذهبی: با وجود گسترش حرم مطهر و احداث صحن‌ها و رواق‌های جدید، مسجد گوهرشاد هنوز هم یکی از مهم‌ترین مکان‌ها برای برگزاری نمازهای جماعت با شکوه، مراسم‌های عزاداری و سخنرانی‌های مذهبی است و عمیقاً در حافظه تاریخی مردم ایران جا دارد.

مسجد گوهرشاد ترکیبی هوشمندانه از هنر، ایمان و مهندسی است؛ بنایی که نه تنها چشم‌ها را نوازش می‌دهد، بلکه روح را به تفکر در عظمت خالق و ذوق هنرمند فرامی‌خواند و به‌عنوان یکی از زیباترین مساجد ایران در خدمت زائران و علاقه‌مندان به هنر اسلامی باقی مانده است.